Korku
ve Fobiler

by Prof Dr. Bilal Semih Bozdemir

KORKU ve FOBİLER

Psikolojide, insanların duygu ve düşünceleri ile onları anlamak konusunda, kişilerin kendilerine özgü davranışlarını anlamak açısından bazı araştırma yöntemleri kullanılmaktadır. Bunlardan doğal gözlem, davranışların bir laboratuvar ortamında gözlenmesi yerine, doğal yani adından da anlaşılacağı üzere, olduğu şekli ile gözlemleme olarak tanımlanabilir.

Bu şekilde, kişilerin davranışlarının olduğu şekli ile ve bulunduğu ortamda gözlemlenmesinin avantajı, doğal ve kendiliğinden çeşitli olmasıdır. Her ne kadar içerisinde bazı eksiklikler var ise de, bu yöntem araştırmalar açısından gerekli olmaktadır. Doğal yöntemle benzerlik gösterse de vaka çalışmaları da, araştırmacının kullandığı yöntemlere bağlı olarak kişinin davranışlarını gözlemlemede kullanılır. Vaka çalışmalarında, kişisel davranışların genelindeki kanıtlardan hareketle bir yol izlenir. Anket çalışmaları ise, doğal gözlem ve vaka çalışmalarının eksiklerini kapatması açısından önemlidir. Bireyin davranışlarının geneldeki etki ve eksiklikleri, bu yöntem ile anlaşılabilir. Yüzdeli rakamlarla verilen sonuçlar, genele oranla, araştırmacının, bireydeki davranışlar konusundaki tespitin doğruluğunu anlamasına yol gösterir, yardımcı olur.

Anket çalışmalarının bir önemli yönü de, toplanan bilgilerin, oldukça fazla verilerden ve bireylerden toplanmasına karşılık düşük maliyette oluşudur. Davranışlar ve çeşitliliği konusunda ham veri temin ettikleri için vaka, doğal gözlem ve anket çalışmaları, davranışların nedenlerini açıklamak açısından yeterli değildirler. Bağlantısal Araştırmalar olarak adlandırılan bir diğer araştırma yöntemi de, korelasyona dayalı olması ile, birbiri ile ilişkili olan verileri değerlendirmektedir. Örneğin bazı psikolojik rahatsızlıkları olan kişilerin diğer hastalıklara yakalanma riski daha fazladır. İnsanlar o kişiye ne kadar benzerse, kişinin o insanları benimseme olasılığı da o kadar yüksektir. Buna benzer birçok olay arasında, birçok ilişki bulunmaktadır. Bazı araştırmalar ise, bulgu/deneme-yanılma yolu ile gerçekleştirilmektedir. Daha önceki denemeler ve o konu hakkındaki basit testler, bu konuda yine ışık tutacaktır. Davranışçılık, Psikodinamik Psikoloji ekollerinden birisidir. John B. Watson’un psikolojiye bakışı olarak tanımlanmaktadır. Onun davranışçılığı, Rus Fizyologu İvan Pavlov’un deneylerine dayanmaktadır. Pavlov’un deneylerinde ortaya çıkan bir soru, şartlanmanın insanlara uygulanıp uygulanamayacağı idi. Watson, 11 aylık bir bebek üzerinde yaptığı çalışmada, şartlanmanın insanlar üzerinde de geçerli olduğunu gösterdi. Watson, korkuların koşullanma ile meydana gelebileceğini ve giderilebileceğini de gösterdi.

Bu çalışmaları, Pavlov’un çalışmalarının devamı idi. Watson’un öğrencilerinden Mary Cover Jones (1924), tavşanlardan korkan bir çocuğun korkusunu koşullanma ile aşmasını sağladı. Kullandığı yöntem şu idi: Tavşan yemek yerken çocuğa uzaktan gösterildi ve yavaş yavaş yaklaştırıldı. Bu yöntem, günümüz için, korkuları olan kişilerin duyarsızlaştırılması yöntemine benzemektedir. Korku hakkında başka neler söylenebilir? Çocuk yaşta ortaya çıkan korkuları düşündüğümüz zaman, genellikle hepimizin kafasında başka şeyler oluşur. İlk aklımıza gelenler arasında okul korkusu, karanlık korkusu, yalnız kalma korkusu, anneden ayrılma korkusu, yabancı korkusu bulunur. Bu listeyi tabii ki daha da uzatmak mümkündür. Öncelikle belirtmek gerekir ki, korku normal gelişimin bir parçasıdır ve kişinin kendini tehlikelerden sakınmasını sağlar. Korku, bebeklikten ergenlik dönemine kadar, sıkça rastlanan bir durumdur öyle ki araştırmalar, çocukların yüzde 90’ının gelişimlerinin bir döneminde herhangi bir şeyden korktuklarını göstermektedir. Bu nedenle çocuklardan kayıtsız şartsız korkusuz olmalarını beklemek çok gerçekçi olmaz.

Fobiler: Öncelikle korku ve fobileri ayırmakta yarar vardır. Bir korkunun fobi olarak adlandırılabilmesi için şu ölçütlere uyması gerekir: - Çocuğun yaşadığı korkunun, durumun verileriyle orantısız şekilde büyük olması, örneğin parkta bir kez bir çocuğun salıncaktan düştüğünü gördüğü için hiç salıncağa binememek gibi - Çocuğun açıklamalarla ikna olmaması - Çocuğun isteminin dışında aşırı derecede korkması - Korkulan durumdan bilinçli olarak sakınması Fobi uzunca bir süre devam eder ve herhangi bir yaş dönemine özgü değildir. Fobilerin bazılarında, bu duruma neden olan bir olay saptanabilirken, birçoğunda böyle bir olayı saptamak mümkün değildir. Korkular: Bazı korkular, belli yaş dönemleri için normal sayılır. Örneğin, bebeklik döneminde yüksek sesten ve fiziksel desteğin aniden yitirilmesinden korkulması doğaldır.

Bebeğin yaklaşık 8. ayda geliştirdiği ve 1-1,5 yıl kadar sürebilen yabancı korkusu da normal kabul edilir. Çocuğun beş yaş civarında geliştirdiği örneğin cadı, canavar gibi birtakım hayali figürlerden korkması da ruhsal gelişimi için beklenebilir bir durumdur. Burada dikkat edilmesi gereken nokta, bazı korkuların belli yaş dönemlerinde ortaya çıkabilecekleri, ancak bu korkuların bir süre sonra ortadan kaybolmalarının da gerekli olduğudur. Örneğin, 6 yaşındaki bir çocuk hâlâ yabancılardan korkuyorsa, bu üstünde durulması gereken bir durumdur. Korku Tepkisi Nasıl Gelişir? Bebeğin anneye bağlanmasının en önemli nedenlerinden birisi, annenin bebekteki korkuyu azaltma kapasitesidir. Bebeklik ve erken çocukluk döneminde, yeni bir durumla karşı karşıya kalındığı zaman, çocuğun göstereceği tepkide annenin tepkisi çok belirleyicidir.

Çocuk, örneğin ilk kez bisiklete binmeyi öğrenecekken annenin yüzündeki ifadeyi ve davranışlarını inceler. Eğer anne, çocuğa destek veriyorsa ve onun gittikçe kendine güven kazanmasını ve bağımsız olmasını sağlıyorsa, çocuk bisiklete binmeyi zevkli bir durum olarak algılayacak ve bütün dikkatini bu etkinliğe yöneltecektir. Öte yandan, anne ya da çocukla ilgilenen diğer bir kişi, çocuk bu öğrenme sürecini yaşarken sürekli endişeli bir yüz ifadesiyle onu izler ve uyarılarda bulunursa veya onu azarlarsa, çocuk dikkatini vermesi gereken etkinlikten ziyade, hayatında kendisi için çok önemli olan kişiyle ilgilenecek ve o durumla bağlantılı olarak ortaya çıkan endişesi giderek yükselecektir. Bu da çocuğun o durumdan kaçınmasına ve bir daha karşılaşmak istememesine neden olacaktır. Bu kaçınma davranışına biz “korku” diyoruz. Korku bir kaçınma davranışı olarak ortaya çıkabileceği gibi, bir şartlanma olarak da ortaya çıkabilir. Bebeklik döneminde yüksek sesten korkmanın normal olduğundan bahsetmiştik. Bu dönemde, bebek tam banyosunu yaparken, dışarıda çok büyük bir gürültü meydana geldiğini varsayalım. Bu talihsiz durum, bebeğin bir su veya banyo fobisi geliştirmesine neden olabilir. Kaçınma ve şartlanmanın yanı sıra, korkuya neden olan bir diğer faktör de endişelerdir. Endişenin yarattığı korkuya en çok karanlıkta ve uykuya dalarken yalnız kalındığında rastlanır. Çocuk, yaklaşık 3 yaşından itibaren toplumun kurallarıyla annesi ve babası aracılığıyla daha çok tanışmaya başlar. Artık istediğini yapmada eskisi kadar özgür değildir.

Bunun sonucunda, çocuk kendini bu sıkıntılı duruma sokan anne ve babasına karşı bir öfke duymaya başlar, ancak bu duygusunu onlara yansıtmaya çekinir. Yine de böyle bir duyguya sahip olduğu için suçluluk hisseder. Ona rahatsızlık veren bu durumla baş edebilmek için, anne ve babasını ya da genel olarak toplumu ve kuralları temsil eden birtakım korkutucu figürleri bularak, korku ve suçluluk duygularını onlara yansıtır bunlar bir cadı, hayalet ya da ejderha olabilir. Uykuya dalmadan önce çocuk bilinçle bilinçdışı arasındadır. İçinde biriktirdiği öfkelerin farkına varır, bunları bastıracak gücü kendinde bulmakta zorlanır. O zaman da, aslında bu duyguların yaşanmasına neden olan, ama aynı zamanda da ona destek olan ve güven veren annesini ya da babasını yanında ister. Onlar yanında olduğu zaman onların varlığından ve sevgisinden emin olur ve uykuya dalabilir. Karanlık da çocuğun kendini yine kontrolünü kaybetmiş olarak hissettiği bir ortamdır ve endişe vericidir. Bu endişeyle baş etmek için de yine bir dış desteğe ihtiyaç duyabilir. Korkunun bir diğer kaynağı da, çocuğun başkalarını korktukları durumlar içinde izlemesidir, yani korkuyu görerek öğrenmesidir. Örneğin, çocuk annesini uçağın içinde bembeyaz olmuş bir yüzle görür ve annenin panik içinde olduğunu anlarsa, o da uçaktan korkmaya başlayabilir.

Ayrılma korkusunda, korkunun nedeni genellikle çocuk değil, annedir. Anne, çocuğun kendisinden ayrılıp, örneğin okula başlamasını istemez ve bunu çok dolaylı ve ince mesajlarla çocuğa aktarır. Anne, çocuğa o okula başladığında kendisinin bütün gün onu bekleyeceğini, bunu yaparken onu çok özleyeceğini, birlikte ne kadar güzel zaman geçirdiklerini anlatmaya başladığında ve bunu uzunca bir zaman sürdürdüğünde, çocuk okula başlamayı adeta annesine ihanet etmekle eşanlamlı tutmaya başlar ve okula gitmek istemeyebilir. Bu da okul fobisi veya ayrılma endişesi olarak tanımlanabilir. Sonuç olarak çocukluk döneminde çok çeşitli nedenlerden kaynaklanabilen, çok çeşitli tiplerde korkular olabileceğini gördük. Çocukta korkuyla baş ederken, korkunun bir yaş döneminin özelliği mi olduğu, korkuya neden olan belli bir olayın var olup olmadığı iyice araştırılmalıdır. Anne ve babalar, çocukla kurdukları ilişkiyi gözden geçirmeli, çocukla birlikte bu konuyu ele almalıdırlar. Bütün bunlara rağmen çocuğun korkusunda bir azalma olmuyorsa, bu konuyla ilgili profesyonel bir yardım aramakta yarar vardır.